Ból u małych dzieci

Wstęp

Wielu z nas wspomina dzieciństwo jako czas wolny od trosk i zmartwień. Ale czy dla każdego ten okres jest właśnie taki? Jako rodzice marzymy, aby dzieciństwo naszych latorośli było wypełnione wszechogarniającą radością i robimy wszystko, aby nie stało się inaczej. Ale co robić, gdy nasze dziecko cierpi? Jesteśmy przejęci każdą najmniejszą ranką na ciele naszego maluszka, a gdy tylko odczuwa ono poważny ból zadajemy sobie pytanie: „Dlaczego…?”, „Dlaczego to spotyka moje dziecko?”, „Dlaczego taka niewinna istota musi cierpieć?”. Najpierw jednak powinniśmy zapytać, czy faktycznie cierpi i co my możemy zrobić w tej sytuacji. Jeśli szukasz odpowiedzi na to pytanie, to ten artykuł jest właśnie dla Ciebie.

Czy zdarzyło Ci się mówić swojemu dziecku: „Nie udawaj!”, „Nie przesadzaj!”, „To nie mogło aż tak boleć!”? Prawdopodobnie nie miałeś racji, ponieważ ból jest tym, co odczuwa dana osoba i najprawdopodobniej jest taki, jak ona relacjonuje. Ta definicja najlepiej przedstawia subiektywny charakter bólu, szczególnie istotny, jeśli w grę wchodzi cierpienie dziecka.

Dane historyczne podają, że ból u dzieci nie był prawidłowo leczony, ponieważ uważano, że ich reakcje na ból i pamięć doświadczania bólu nie są rozwinięte w tym samym stopniu, co u dorosłych. Poparciem dla tej opinii był fakt, że bardzo łatwo odwrócić dziecięcą uwagę od stresu związanego z bólem, na przykład poprzez zabawę. Niektórzy lekarze dochodzili wręcz do wniosku, że dzieci nie odczuwają bólu.

Być może zauważyłeś kiedyś, że Twoje dziecko po upadku zamiast od razu płakać, najpierw ogląda się za Tobą i patrzy, jak zareagujesz. Gdy powiesz z uśmiechem: „Nic się nie stało! Tylko złapałeś zająca!”, dziecko idzie dalej jak gdyby nic się nie stało. Natomiast, gdy tylko wystraszysz się i powiesz: „Czy coś się stało? Pokaż, gdzie Cię boli.”, dziecko zaczyna płakać. Najbardziej prawdopodobnym wyjaśnieniem tego zjawiska jest to, że dzieci odczuwają ból, ale uczą się od dorosłych, jak go okazywać. Współczesne badania pokazują, że nawet niemowlęta urodzone przedwcześnie są zdolne do odczuwania bólu i pamiętają go. Tym, co zdecydowanie różni ból dzieci od bólu dorosłych, jest natomiast ścisła zależność od wieku, sposobu jego rozumienia, diagnozy i leczenia.

U dzieci, podobnie jak u dorosłych, mogą występować dwa rodzaje bólu: ostry i przewlekły. Różnica jest widoczna w czasie trwania i sposobie leczenia. Pierwszy z nich ma nagły początek, trwa zazwyczaj stosunkowo krótko, jeśli jest prawidłowo leczony lekami przeciwbólowymi. Zdecydowanie więcej informacji dotyczących bólu u dzieci poświęconych zostało jednak bólowi przewlekłemu. Jego czas trwania jest zdecydowanie dłuższy (bo np. powstaje w wyniku przewlekłej choroby) i najczęściej wymaga terapii opartej nie tylko na środkach farmakologicznych. Jednakże ból przewlekły u dzieci może powstać nie tylko w wyniku choroby przewlekłej, ale również w wyniku urazu czy też choroby zagrażającej życiu, takiej jak AIDS lub nowotwór. Specyficznym rodzajem bólu jest ból idiopatyczny, zazwyczaj obejmuje on okolice głowy lub brzucha. Jego etiologia nie została jeszcze poznana. Jak podaje Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) leczenie bólu u dzieci jest kwestią priorytetową w wielu krajach na świecie

UWAGA!

W związku z tym, iż wiele informacji będzie odwoływać się do wieku dziecka, pragniemy wyjaśnić pewną ważną kwestię. Mianowicie rok życia i wiek dziecka nie są tym samym i tak dziecko w 3. roku życia ma 2 lata, a dziecko, które ma 4 lata jest w 5. roku życia. Jeśli zatem przeczytamy, że poziom komunikacji werbalnej, czyli rozmowy umożliwiający informowanie o bólu pojawia się między 3 a 5 rokiem życia, oznacza to, że dziecko 2-letnie mogło, a 4-letnie powinno osiągnąć ten poziom.

Jak dziecko rozumie ból?

Na postrzeganie bólu przez dziecko wpływa wiele czynników, takich jak jego osobiste doświadczenia, społeczeństwo, w którym żyje i kultura, która je otacza. To jak dziecko pojmuje ból jest jednak przede wszystkim powiązane ze stadium rozwoju, w jakim się ono znajduje. Oznacza to nic innego jak to, że dziecko starsze będzie rozumiało ból w odmienny sposób niż dziecko młodsze. Występują również różnice międzypłciowe, bo „chłopaki nie płaczą”, a dziewczynki są wrażliwe i delikatne. O ile występowanie tych drugich ma ścisły związek z wychowaniem, to te pierwsze są zdeterminowane możliwościami intelektualnymi dziecka zależnymi od wieku. Zrozumienie tego, jak Twoja pociecha może postrzegać ból i odrobina empatii, mogą sprawić, że będziesz w stanie pomóc jej w walce z bólem. Kwestia rozumienia bólu jest istotna zarówno z naukowego, jak i praktycznego punktu widzenia. Tak jak nauka wymaga innych narzędzi diagnozowania, czyli mierzenia bólu u dzieci, tak rodzicielstwo wymaga poznania naszej pociechy i zdobycia wiedzy na temat jej reakcji na ból. W dalszej części artykułu, przekonasz się, dlaczego ta wiedza jest tak istotna.

Dziecko w wieku 1-6 lat…

może być przekonane o tym, że jego myśli i myśli innych osób są tym samym. Z jego perspektywy odczuwany ból jest dla wszystkich oczywisty i nie ma potrzeby informowania innych o jego istnieniu. Twoje dziecko może być zdziwione, że nie wiesz gdzie i jak bardzo je boli. Zdarza się też, że dziecko w wieku przedszkolnym postrzega ból jako karę, warto więc upewnić swoją pociechę, że bolesne zabiegi (choćby szczepienie) nie są wynikiem jej nieodpowiedniego zachowania. W innym wypadku maluch może połączyć jakieś zachowanie sprzed wizyty u lekarza z wystąpieniem kary (szczepienia) i unikać tej czynności. Chyba łatwo wyobrazić sobie, co by było gdyby ostatnią czynnością przed zastrzykiem była np. jazda samochodem.

Dziecko między 8 a 11 rokiem życia…

uwalnia się od egocentryzmu w myśleniu, ale nadal postrzega ból w sposób konkretny. Nie potrafi sobie wyobrazić, że ból może być bardziej lub mniej intensywny albo zdecydować, co jest najgorsze w bólu, który odczuwa. Ten sposób postrzegania bólu powoduje problemy w diagnozie intensywności bólu. Dziecko może nie potrafić ocenić, czy odczuwany ból jest inny, czy podobny do tego, który odczuwało w przeszłości. Zatem może uważać, że stłuczona ręka boli je tak samo jak brzuch przy ataku wyrostka robaczkowego kilka miesięcy wcześniej. Jeśli lekarz będzie dopytywał się o okoliczności urazu, a swoje pytania będzie kierował do Ciebie, nie oznacza to, że nie wierzy Twojemu dziecku. Informacje przekazane przez Ciebie mogą po prostu początkowo pomóc ustalić jak poważne jest uszkodzenie, np.:. czy ręka może być złamana, czy jest tylko stłuczona.

A około 12 roku życia…

dziecko osiąga zdolność myślenia abstrakcyjnego, wtedy zaczyna postrzegać ból w sposób podobny do dorosłych. Dostrzega jego subiektywny charakter, czyli rozumie, że każdy może odczuwać ból w troszkę inny sposób. Co więcej dziecko w tym wieku z dość dużą pewnością potrafi ocenić intensywność bólu.

Jak diagnozujemy ból u dzieci? Wiek ma znaczenie

Diagnoza bólu obejmuje zebranie informacji na temat jego lokalizacji, czasu trwania, cech oraz wpływu na zachowanie i życie dziecka. Ból może wpływać na jakość snu, jakość relacji międzyludzkich i stany emocjonalne dziecka. W ocenę bólu u dzieci oprócz lekarza i dziecka, konieczne jest zaangażowanie rodziców. Znają oni dobrze swoje dzieci i są w stanie wiele opowiedzieć o ich dotychczasowych reakcjach na ból. Zatem zanim lekarz rozpocznie diagnozę Twojego dziecka, zapewne przeprowadzi z Tobą wywiad. Będzie starał się dowiedzieć na jakim poziomie intelektualnym funkcjonuje Twoje dziecko, jakie są dla niego typowe zachowania i jak reaguje na ból. Ważnym aspektem diagnozy jest systematyczność. Mierzenie intensywności bólu w ustalonych odstępach czasu pozwoli ustalić wiele z jego cech.

Uniwersalną metodą stosowaną u dzieci na każdym etapie rozwoju jest obserwacja. Wskaźniki behawioralne (np. płacz), które otrzymujemy w jej wyniku, pomogą nam odróżnić ból ostry od bólu przewlekłego. Reakcją na ostry ból mogą być płacz, jęki, zmiany w mimice twarzy, niechęć do bliskości, charakterystyczne ruchy ciała i zmiany postawy. Ból przewlekły będzie objawiał się w inny sposobów. Niechęć do poruszania się, BRAK mimiki twarzy, niewykazywanie zainteresowania otoczeniem, nadzwyczajnie ciche zachowanie, nadwrażliwość, obniżony nastrój, problemy ze snem, złość, zmiany w apetycie oraz słabsze niż dotychczas wyniki w szkole u dzieci starszych to tylko niektóre z nich.

Jak podaje WHO dobre narzędzie do diagnozy intensywności bólu to takie, które zostało stworzone wyłącznie dla osób w tym samym wieku, wychowujących się w podobnych warunkach społecznych i kulturowych. Ponadto takie narzędzie powinno być łatwe do wytłumaczenia dziecku i rodzicowi, a przeprowadzenie za jego pomocą diagnozy powinno być możliwe w każdych warunkach (zwłaszcza domowych).

Diagnoza bólu u niemowląt

Ocena bólu u niemowlęcia (0-12 miesięcy) stawia nas przed największym wyzwaniem. Po pierwsze wiąże się to z tym, że nie posiadło ono zdolności werbalnego komunikowania się, czyli po prostu nie potrafi jeszcze mówić. Ponadto jego reakcja na ból jest niespecyficzna, podobna dla różnych rodzajów dyskomfortu. Jeśli jest głodne, jego pieluszka jest mokra, jest mu zimno lub gdy odczuwa ból, dziecko po prostu płacze. Jeśli wiemy, że podstawowe potrzeby dziecka zostało zaspokojone to z dużym prawdopodobieństwem możemy stwierdzić, że coś je boli. Ciekawostką jest fakt, że matki bardzo często potrafią rozróżniać płacz swojego, ale nie cudzych dzieci. Innym wskaźnikiem behawioralnym jest np. przyciąganie kolan do klatki piersiowej. Ponadto dziecko może wykazywać się większą wrażliwością na sygnały pochodzące z otoczenia (np. hałas, jasne światło) lub może Ci się po prostu wydawać, że jest nadmiernie rozdrażnione. W zależności od intensywności bólu, czasami nie będzie w stanie jeść ani nawet spać. Jako rodzic niemowlęcia, zwróć uwagę na tego typu zachowania, a będziesz w stanie bardziej precyzyjnie ocenić, co dolega Twojemu dziecku, kiedy płacze.

Diagnoza bólu u dzieci w wieku 1-3 lat

Zachowanie czujności jest równie ważne, gdy dokonujemy diagnozy bólu u dzieci w wieku 1-3 lat, ponieważ mogą one wciąż nie być w stanie powiedzieć, że coś je boli. Warto wtedy wziąć pod lupę agresywne, oporne i nieodpowiednie dla wieku zachowania dziecka. Przykładem zachowania regresywnego, czyli odpowiedniego dla poprzedniego etapu rozwoju, może być moczenie się, wymaganie karmienia lub płaczliwość. Ponadto, jeśli ból ma jakieś konkretne źródło (np. złamana ręka), dziecko może nie pozwalać go dotknąć.

Diagnoza bólu u przedszkolaków

U dziecka w wieku przedszkolnym (4-7 lat) możemy zacząć używać do badania intensywności bólu skal samoopisowych. Są to metody, dzięki którym dziecko może samo ocenić, jak silny jest ból, który odczuwa. W tym celu stosujemy skalę złożoną z poziomo ułożonych rysunków lub zdjęć twarzy. Twarz płacząca oznacza najsilniejszy poziom bólu, a uśmiechnięta symbolizuje brak bólu/zadowolenie. Na skali umieszczone są też inne buźki częściowo uśmiechnięte, neutralne lub częściowo smutne, które przedstawiają stany pomiędzy występowaniem najsilniejszego bólu, a brakiem jego obecności. Dziecko wybiera twarz, która jego zdaniem najlepiej obrazuje stan, w którym znajduje się w danym momencie.

Diagnoza bólu u dzieci w wieku szkolnym

Do badania intensywności odczuwanego bólu u dziecka w wieku szkolnym (8-12 lat) możemy również użyć opisanej powyżej skali lub (w przypadku dzieci starszych, które posiadły już zdolność rozumienia liczb) skali numerycznej. Skala numeryczna składa się z odcinka wzdłuż którego zamiast zdjęć twarzy lub rysunków znajdują się cyfry. Najniższa z nich odpowiada brakowi bólu, a najwyższa to najsilniejszy ból, jaki dziecko jest w stanie sobie wyobrazić. Analogicznie do wersji z rysunkami twarzy, dziecko wybiera cyfrę, która jego zdaniem najlepiej oddaje intensywność odczuwanego bólu.

Diagnoza bólu u nastolatków

U nastolatka (13-17 lat) ocena intensywności bólu jest zazwyczaj przeprowadzana za pomocą skali numerycznej, gdyż może on uważać inne metody za zbyt dziecinne. Można również zaproponować dziecku w tym wieku pisanie pamiętnika, w którym będzie zapisywać okoliczności towarzyszące bólowi. Taka metoda jest przydatna, ponieważ dzięki niej jesteśmy w stanie kontrolować zmiany doznań bólowych w ciągu dnia lub na przestrzeni jakiegoś dłuższego czasu.

Więcej o diagnozie bólu u dzieci

Nigdy nie ucz dziecka nowej skali, kiedy odczuwa ono ból. Uniemożliwi on jemu koncentrację. Zawsze upewniaj się, czy dziecko zrozumiało, że skala ma za zadanie mierzyć intensywność bólu, a nie np. strach przed bólem. Możecie razem z dzieckiem wymyślać hipotetyczne sytuacje i uczyć się używać skali bazując na nich (np. zadaniem dziecka jest aby wyobraziło sobie, że uderzyło się w kolano upadając na ziemię, a Ty prosisz je o ocenę intensywności bólu, który sobie wyobraża, z użyciem skali).

Przy ocenie bólu u dzieci, które mają ograniczoną zdolność porozumiewania się werbalnego np. dzieci z różnymi trudnościami rozwojowymi, niepełnosprawnością intelektualną pomocne są, podobnie jak u dzieci do lat 3, wskaźniki behawioralne. Są to charakterystyczne zachowania dziecka, na podstawie których możemy wyciągnąć wnioski dotyczące samopoczucia dziecka, np. jeśli dziecko trzyma się za brzuszek i nie pozwala Ci go dotknąć, to z dużym prawdopodobieństwem może być oznaką występowania bólu w tych okolicach. Dokonując oceny intensywności bólu u takiego dziecka powinieneś zwracać uwagę na mimikę twarzy, wydawane przez nie dźwięki oraz wykonywane przez nie ruchy i zmiany pozycji ciała. Więcej na temat diagnozowania i leczenia bólu u dzieci z różnymi niepełnosprawnościami znajdziesz w osobnych artykule, który w całości został poświęcony tej tematyce.

W wyjątkowych sytuacjach do diagnozy bólu u dzieci stosuje się również wskaźniki biologiczne, czyli fizjologiczne zmiany w organizmie. Do uznawanych za najbardziej pomocne należą przyspieszenie akcji serca czy pocenie się. Wskaźniki fizjologiczne nie są jednak specyficzne, zatem zmiany te mogą zostać wywołane również przez inne sytuacje.

PAMIĘTAJ! Obserwuj, obserwuj i jeszcze raz obserwuj swoje dziecko. To pozwoli Ci lepiej je poznać, dowiedzieć się jak reaguje na ból, co ułatwi później diagnozę i dobranie odpowiednich metod leczenia.

Diagnoza bólu u dzieci z niepełnosprawnościami

Szczególną uwagę poświęcamy dzieciom z problemami rozwojowymi, gdyż diagnoza bólu u tych dzieci jest znacznie bardziej wymagająca. Ponadto według badań cierpią one z powodu bólu częściej niż ich zdrowo rozwijający się rówieśnicy.

Główny problem diagnozy bólu u dzieci z niepełnosprawnościami pojawia się, kiedy nie są w stanie opowiadać o swoich doznaniach z ciała. Może się tak stać dlatego, że dziecko nie będzie potrafiło opisać słowami tego, co czuje lub nie będzie rozumiało tego, co się z nim dzieje. W związku z tym do diagnozy bólu u dzieci z trudnościami rozwojowymi stosujemy metody dla niemowląt, dzieci w wieku 1-3 lat lub przedszkolaków, które należy wybierać adekwatnie do możliwości intelektualnych dziecka.

Metodą, która zawsze może być używana z powodzeniem, niezależnie od zdolności dziecka jest metoda wskaźników behawioralnych, czyli możliwych do zaobserwowania zmian w zachowaniu. Jeśli odczuwa ono ból to zapewne zauważysz pewne charakterystyczne dla tego stanu zachowania, chociażby płacz. By ułatwić i usystematyzować obserwację bólu dzieci z niepełnosprawnościami stworzono w Wielkiej Brytanii skalę Profil Bólu Dziecka (PPP, ang. Pediatric Pain Profile), niestety nie została ona przetłumaczona na język polski. Skala powstała po to, aby pomóc dostrzec i monitorować ból u dziecka. Nie stosuje się jej w celu diagnozy bólu. Jeśli jesteś rodzicem i chcesz zapoznać się z tym narzędziem odsyłamy Cię na stronę poświęconej tej skali: www.ppprofile.org.uk (w języku angielskim), gdzie jest możliwość ściągnięcia jej za darmo.

PAMIĘTAJ! Każde dziecko jest inne, a reakcje na ból są zróżnicowane, dlatego traktuj PPP jedynie jako pomoc.

Dokonując obserwacji dziecka, zwróć uwagę na jego zachowanie na wielu płaszczyznach. Zmianie mogą ulec:

• zachowania werbalne (np. krzyk, płacz),
• zachowania społeczne (np. poirytowanie, wycofanie z życia społecznego),
• mimika (np. zaciśnięte usta, szeroko otwarte oczy),
• poziom aktywności (zmniejszony lub zwiększony),
• reakcja na dotyk (większa wrażliwość).

W jaki sposób leczymy ból u dzieci?

Farmakoterapia

Leczenie farmakologiczne bólu u dzieci jest znacznie bardziej skomplikowane niż leczenie dorosłych. Dzieje się tak dlatego, że większość leków przeciwbólowych nie ma ustalonego dawkowania dla dzieci poniżej 12. roku życia. Ciągle brakuje badań, które pomogłyby ustalić, w jaki sposób podawać środki przeciwbólowe dzieciom. Lekarze często są zmuszeni w tej kwestii polegać jedynie na swoim doświadczeniu. Żeby lepiej zrozumieć informacje zawarte w tym artykule, odsyłamy do ważnych terminów opioid, tolerancja na ból, uzależnienie fizyczne, uzależnienie i zespół odstawienia.

Najprawdopodobniej błędne jest twierdzenie, że nie powinno się leczyć bólu u dzieci opioidami. Uważano tak z kilku powodów. Pierwszym z nich miał być fakt, że dzieci są bardziej wrażliwe na działanie tych analgetyków, czyli leków przeciwbólowych. Dziś uważa się, że różnica między dorosłymi a dziećmi powinna dotyczyć jedynie dawkowania tych samych środków. Dzieci były uważane za znacznie bardziej podatne na uzależnienia od opioidów niż dorośli. Badania jednak pokazują, że problem ten dotyczy mniej niż 1% stosujących te środki. Ostatnim argumentem przeciwko stosowaniu opioidów u dzieci miało być większe prawdopodobieństwo wystąpienia depresji oddechowej w tej grupy wiekowej. Do tej pory również i to twierdzenie nie znalazło potwierdzenia w badaniach naukowych.

Zdarza się, że niektórzy mali pacjenci mogą być oporni na działanie opioidów. Oznacza to, że pomimo odpowiedniego dawkowania, leki są nieskuteczne. Ból pozostaje nieujarzmiony. Dzieci są najczęściej oporne z powodu wcześniejszej opioidoterapii po urazie. Tacy pacjenci mogą relacjonować silniejszy ból niż nieleczeni opioidami w przeszłości i wymagać większych dawek leku. Jeśli Twoje dziecko było wcześniej leczone tymi środkami przeciwbólowymi, powiadom o tym lekarza, który zachowa czujność na wypadek wystąpienia u Twojej pociechy opioidooporności.

Leki opioidowe są substancjami silnie uzależniającymi, dlatego ich odstawianie u pacjentów leczonych z powodu bólu następuje stopniowo. Mimo to, czasami u Twojego dziecka może wystąpić zespół odstawienia. Oznacza to, że organizm dziecka przyzwyczaił się do opioidu, który krążył w jego organizmie i domaga się jego obecności. Monitoruj wtedy zachowanie dziecka pod kątem występowania objawów takich jak:

• intensywne pocenie się,
• wymioty,
• biegunka,
• rozszerzone źrenice,
• niepokój,
• nerwowość.

Gdy tylko zauważysz coś niepokojącego, bezzwłocznie poinformuj o tym lekarza. Takie objawy mogą wskazywać na Ostry zespół odstawienia opioidów, który wymaga bacznej obserwacji i odpowiedniego leczenia. Niestety nie opracowano jeszcze standardowego postępowania i wszystkich pacjentów z tym zespołem traktuje się indywidualnie, w zależności od występujących objawów.

PAMIĘTAJ! Zespół odstawienia występuje bardzo rzadko. Nie powinno się z jego powodu rezygnować z podawania opioidów, gdyż leczenie nimi jest najbardziej skuteczne w przypadku silnego bólu.

Leki bez recepty

A co z lekami przeciwbólowymi bez recepty? Podawać je dzieciom czy nie podawać? Koncerny farmaceutyczne zewsząd zasypują nas reklamami tych specyfików. Jedne są w 100% bezpieczne, inne dobrze smakują, a jeszcze inne są po prostu najtańsze. Czym się kierować, gdy wybór jest tak trudny? Przede wszystkim jedynie wartościowym elementem reklam jest komunikat: „Przed użyciem zapoznaj się z treścią ulotki dołączonej do opakowania bądź skonsultuj się z lekarzem lub farmaceutą, gdyż każdy lek niewłaściwie stosowany może zagrażać Twojemu życiu lub zdrowiu.” Bezpieczeństwo Twojej latorośli jest najważniejsze, dlatego radzimy, abyś kiedy tylko to możliwe kontaktował się z lekarzem.

PAMIĘTAJ! Uważnie czytaj ulotki, nawet kilkakrotnie sprawdzając dawkowanie.

Najbezpieczniejszymi środkami przeciwbólowymi dla dzieci będą te, które w składzie mają paracetamol lub ibuprofen. Informacja na temat substancji czynnej powinna być najważniejsza przy wyborze leku, a nie jego wygląd, smak, kolor lub zapach.

PAMIĘTAJ! Pod żadnym pozorem, nie podawaj swojemu dziecku aspiryny! Nie jest ona bezpieczna dla dzieci, jej podawanie ma wiele potencjalnych skutków ubocznych.

Poza farmakoterapią

Poza lekami przeciwbólowymi działającymi doraźnie istnieją niefarmakologiczne sposoby leczenia bólu, których skutki są długofalowe. Niektórzy uważają, że nie uwalniają one od bólu, ale czynią go bardziej znośnym. Ich główną zaletą jest to, że po krótkim przeszkoleniu, dzieci i rodzice mogą stosować je sami. Niefarmakologiczne metody leczenia bólu u dzieci możemy podzielić na pozafarmakologiczne środki lecznicze, takie jak masaż, relaksacja oraz metody psychologiczne.

W przypadku dzieci szczególnie skuteczne w uwalnianiu od bólu jest zastosowanie dystraktorów, czyli przeróżnych bodźców: przedmiotów, dźwięków czy też sytuacji, które odciągną ich uwagę od negatywnych sygnałów pochodzących z organizmu. Dystraktorem może być praktycznie wszystko, co odpowiada zainteresowaniom dziecka i jest możliwe do zastosowania w danym stanie dziecka np. zabawa. Z niemowlakiem pobaw się grzechotką, gryzakiem lub kluczami. Przedszkolakowi zaproponuj zabawę misiami, lalkami, samochodami lub oglądanie kreskówek. Dziecku w wieku szkolnym pozwól pograć w gry komputerowe, a nastolatkowi zapewnij na przykład możliwość słuchania muzyki lub dostęp do internetu. Wszystko zależy od indywidualnych preferencji dziecka, w takim przypadku jako rodzic masz okazję wykazać się wiedzą na ten temat. Przy zastosowaniu dystraktorów dziecko prawdopodobnie nie przestanie odczuwać bólu, ale na chwilę o nim „zapomni”, nie będzie świadome jego istnienia.

Innymi metodami, które są stosowane z powodzeniem również u dorosłych są:

• relaksacja,
• przezskórna stymulacja nerwów (TENS),
• biofeedback,
• hipnoza.

Psychoterapia

Mówiąc metody psychologiczne, mamy na myśli głównie psychoterapię. Badania wskazują na jej skuteczność w leczeniu bólu u dzieci i młodzieży. Metody psychologiczne zasługują na szczególną uwagę, ponieważ nie koncentrują się jedynie na ujarzmianiu bólu, ale uczą jak radzić sobie z trudnościami, które ból powoduje. Oznacza to, że psychoterapia jest skoncentrowana na zachowaniu. Na przykład: jeśli Twoje dziecko unika wykonywania pewnych podstawowych czynności z powodu bólu to psychoterapia jest na pewno dla niego skierowana. Metody psychologiczne skupiają się również na emocjonalnym funkcjonowaniu dzieci. Uważa się, że zmniejszenie bólu jest równoznaczne z pokonywaniem stresu, który mu towarzyszy. Kwestia emocjonalna jest kluczowa w przypadku nastolatków, którzy w okresie buntu, mogą wydawać się nieco niestabilni emocjonalnie. Metody psychologiczne mają na celu zmianę stosunku do bólu, jeżeli jest on nieprawidłowy. Emocje, poznanie i zachowanie pozostają ze sobą w ścisłej zależności. I tak np. lęk (emocja) przed silnym bólem głowy, powoduje, że dziecko jest przekonane (poznanie), że noszenie czapki może go spowodować i nie zakłada jej (zachowanie). Kiedy pojawia się taki łańcuch zależności, psychoterapia jest konieczna. Psychoterapia, która jest nastawiona na zmianę zachowań i postaw to psychoterapia poznawczo-behawioralna. Metody psychologiczne są najskuteczniejsze w połączeniu z innymi metodami zarówno farmako-, jak i niefarmakoterapeutycznymi.

Arteterapia

Rodzajem zajęć terapeutycznych, które zasługują na specjalną uwagę jest arteterapia. Zadaniem dziecka podczas takiej sesji terapeutycznej może być np. narysowanie tego, co pomaga mu wyzdrowieć. Po wykonaniu części artystycznej dzieci omawiają znaczenie swoich prac plastycznych z terapeutą. Arteterapia łączy zabawę z nauką rozumienia bólu, a czasami działa również jako dystraktor. Odmianą arteterapii jest muzykoterapia, która polega na aktywnym słuchaniu muzyki przez dzieci. Słuchanie muzyki jest aktywne, kiedy dziecko słucha całym sobą, nie myśli o niczym innym. Pozwala to uwolnić się od przykrych myśli i zrelaksować. Relaksacja jest ważnym elementem terapii, gdyż napięcie mięśniowe może powodować zwiększenie bólu, a nawet sam ból, tak jak jest w przypadku bólu głowy. Łączenie różnych rodzajów arteterapii okazuje się dawać najlepsze efekty.

Leczenie bólu u niemowląt

Specyficzny rodzaj metod psychologicznych jest stosowany w przypadku niemowląt. Pierwszy z nich to ssanie smoczka lub butelki ze smoczkiem, które nie ma na celu uzyskania pokarmu, lecz uspokojenie. Pozytywne skutki, zwłaszcza w zwalczaniu stresu związanego z bólem u dzieci przedwcześnie urodzonych, odnosi opieka kangurza. Polega ona na bezpośrednim kontakcie ciała rodzica z ciałem dziecka nieograniczonym nawet przez ubrania. Taka sytuacja wytwarza warunki zbliżone o tych, które miało dziecko będąc w brzuchu matki. Jeśli zdejmiesz ubrania z siebie i Twojego dziecka, przytulisz je do siebie, dziecko poczuje się bezpiecznie, jego oddech zwolni i dozna ono ukojenia.

Wszystkie przedstawione metody niekoniecznie muszą sprawić, że dziecko całkowicie przestanie odczuwać ból, ani też że stanie się on mniej intensywny, ale mogą uczynić go mniej dokuczliwym, czyli pomóc Twojemu dziecku zacząć go tolerować i nauczyć się normalnie funkcjonować. Niefarmakologiczne metody leczenia bólu bardzo często bywają łączone z farmakoterapią i w tym duecie są najbardziej skuteczne.