Głównym kryterium podziału bólu na ostry (któremu zostanie poświęcony ten artykuł) i przewlekły jest czas trwania. Uznaje się, że ból trwający do trzech miesięcy jest bólem ostrym, a taki który utrzymuje się dłużej jest już bólem przewlekłym. Inne kryterium podziału bólu na ostry i przewlekły dotyczy występowania uszkodzenia tkanek. Ten pierwszy towarzyszy uszkodzeniom, natomiast ból przewlekły trwa mimo wygojenia się ran. Ból ostry jest bezpośrednio związany z wystąpieniem schorzenia. Pełni on funkcję ostrzegająco-ochronną, jego zadaniem jest informowanie o pojawiającym się uszkodzeniu lub zagrożeniu.
Ból ostry jest informacją również dla lekarza. Powiadamia o występowaniu pewnych nieprawidłowości, dzięki czemu specjalista może dobrać odpowiednie metody badania i postawić diagnozę. Zazwyczaj ból ostry jest objawem chorób i towarzyszy ich znakomitej większości. Występowanie tego bólu jest niemalże nieuchronne, ale wraz z powrotem do zdrowia znika również i on. Jeśli tak się nie dzieje, możemy już mówić o bólu przewlekłym, którego przyczyny nie zawsze są znane i często trudno sobie z nim poradzić.
Leczenie bólu ostrego i jego przyczyn zapobiega powstaniu bólu przewlekłego. I tak na przykład złamana ręka, która została włożona w gips na odpowiedni czas, a później poddana rehabilitacji, najprawdopodobniej nigdy już nie da o sobie znać. Ale jeśli zaniechasz ćwiczeń po ściągnięciu gipsu, ręka może nie być już tak sprawna jak przed złamaniem, a jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy może być przewlekły ból.
Ból ostry nie pojawia się jedynie w wyniku uszkodzenia, ale również choroby, skurczu mięśni (zarówno szkieletowych, jak i gładkich), zaburzenia funkcjonowania narządów wewnętrznych oraz chorób układu nerwowego. W większości przyczyna powstania bólu jest jasna, a funkcja zawsze taka sama – alarmowanie o uszkodzeniach. Ból bardzo często bywa pierwszym objawem choroby, ale zdarza się też, że pojawia się za późno, jak dzieje się często w przypadku chorób nowotworowych.
Ból ostry jest odpowiedzialny za powstawanie reakcji walki i ucieczki, w wyniku której dochodzi do zmian oddechowych (częstsze i głębsze wdechy) i krążeniowych (przyśpieszenie akcji serca i zwiększony przepływ krwi w mięśniach i mózgu). Reakcja ta, jak sama nazwa wskazuje, mobilizuje nasz organizm do działania. Mimo iż początkowo jest dla niego bardzo korzystna, wręcz konieczna, to z czasem powoduje przeciążenie organizmu i może prowadzić do poważnych powikłań. Z wystąpieniem bólu ostrego wiążą się też negatywne emocje, głównie lęk, które mijają wraz z jego ustąpieniem, bądź przejściem w ból przewlekły.
Zarówno lęk, jak i stres, mogą modyfikować ostry ból, wywołując analgezję (brak odczuwania bólu), co tłumaczy niezwykłe przypadki ludzi, którzy kontynuowali walkę lub wyścig mimo bolesnych z pozoru obrażeń. Ból pojawił się u nich dopiero wtedy, kiedy emocje opadły.
Do najpowszechniej występujących bólów ostrych należą bóle pourazowe, pooperacyjne i po oparzeniach. Intensywność bólu jest zazwyczaj proporcjonalna do rozległości uszkodzenia tkanek. W sytuacji urazu bardzo często dochodzi do utrudnionego przepływu krwi. Wówczas leki przeciwbólowe należy podawać głównie dożylnie, stąd też konieczna bywa interwencja lekarza. Ból pooperacyjny pojawia się, kiedy przestaje działać znieczulenie śródoperacyjne i zdarza się, że towarzyszy mu komponenta trzewna bólu czyli skurcze mięśni gładkich, rozciąganie narządów wewnętrznych czy zapalenie. Na intensywność i czas trwania bólu pooperacyjnego ma wpływ lokalizacja rany. Silniejszy ból odczuwany jest po operacji okolic trzewnych, a mniejszy związany jest z zabiegami kończyn. Ból oparzeniowy jest bólem ostrym, w którym wyjątkową uwagę poświęca się czynnikom psychologicznym modyfikującym jego intensywność. Oparzenia zazwyczaj wiążą się z długotrwałym zniszczeniem tkanek, co oznacza powstawanie blizn. Jest to przyczyną znacznie obniżonego samopoczucia.
Ból ostry jest człowiekowi potrzebny. Gdyby nie on, mogłoby dochodzić do poważnych uszkodzeń ciała w wyniku wielu stymulacji, które normalnie ich nie powodują. Niestety nadal wiele zagadnień dotyczących bólu ostrego nie jest jasnych, jak na przykład to, dlaczego nie zawsze informuje nas o potencjalnym niebezpieczeństwie. Jedno jest pewne: jego leczenie jest kluczem do uniknięcia powikłań w postaci bólu przewlekłego.