Wielu ludzi z niecierpliwością czeka na nadejście kalendarzowej jesieni, są też tacy którzy z nadzieją czekają na jesień życia. Czy słusznie? Czy oprócz słoty, zimna i pluchy czeka nas jeszcze coś dobrego? Wielbiciele prawdziwej polskiej jesieni myślą o słońcu, kolorowych drzewach i szeleszczących pod nogami liściach. Ale których dni będzie więcej: słonecznych czy deszczowych? A co przyniesie nam jesień życia? Bywa tak, że dni ludzi starszych wypełnione są bólem i nie ma miejsca w nich na radość z życia. Czy tak być powinno? Czy to nas właśnie czeka? Jeśli zadajesz sobie te pytania, to trafiłeś w odpowiednie miejsce.
„Jak Cię nie boli to znaczy, że już nie żyjesz” – w ten sposób starsze osoby często pocieszają się nawzajem. Na pewno mają w tym słuszność, bo za odczuwanie bólu odpowiedzialny jest działający mózg. Wraz z jego śmiercią, według dotychczasowej wiedzy medycznej, nie możemy mówić o bólu. Jednak większość z nich rozumie to zdanie w ten sposób: „Jeśli jeszcze żyjesz, to musi Cię boleć”, a na to zgodzić się już nie można. Ból nie jest możliwy po śmierci, ale nie jest też konieczny za życia.
PAMIĘTAJ! Ból nie jest nieodzownym elementem starzenia się, a jedynie oznaką choroby.
Ból, zwłaszcza ten przewlekły, może wystąpić jako skutek wielu chorób, na których prawdopodobieństwo zachorowania rośnie z wiekiem, np.: miażdżycy czy osteoporozy. Starsi ludzie zmagają się też często z neuropatią, czyli zapaleniem nerwów obwodowych. Ból towarzyszący neuropatii jest związany z nieprawidłowościami ze strony układu nerwowego.
Jakie problemy towarzyszą występowaniu bólu u ludzi starszych?
Wyniki badań podają, że częstość występowania przewlekłego bólu u ludzi starszych jest niedoszacowana, czego wynikiem jest brak stosowania odpowiednich terapii. Lekarze często nie są przekonani, że leczenie bólu u starszych ludzi odniesie pozytywne skutki. Badania i życie pokazują co innego. Warto i powinno się leczyć ból u ludzi starszych, gdyż nieleczony jest tragiczny w skutkach.
Starsi ludzie doświadczają wielu rodzajów bólu, co utrudnia prawidłową lokalizację jego źródła. Dodatkowo sprawę komplikują zaburzenia funkcji poznawczych (takich jak uwaga czy zdolność myślenia), które często towarzyszą starzeniu się. Seniorzy doświadczający bólu przewlekłego, który nie jest prawidłowo leczony, są narażeni na problemy z zasypianiem oraz bardziej podatni na depresję i zaburzenia lękowe. Ból może być przyczyną wycofania się osoby z życia społecznego, zerwania kontaktów z bliskimi. Jeśli Twój dziadek lub ojciec nagle przestał się do Ciebie odzywać, stał się opryskliwy w stosunku do sąsiadów, może to oznaczać, że cierpi z powodu bólu i nie potrafi być do końca sobą.
Kolejnym problemem jaki pojawia się jest to, że starsi pacjenci bardzo często nie mówią o swoim bólu, ponieważ nie chcą martwić swoich bliskich. Ponadto bywa też tak, że leki przeciwbólowe są dla nich za drogie, więc nie informują o bólu również lekarza. Najlepszym rozwiązaniem tego problemu jest obserwacja. Dlaczego? Przekonasz się czytając kolejne artykuły dotyczące bólu u ludzi starszych.
Jak diagnozujemy ból u ludzi starszych?
Diagnoza bólu u ludzi starszych może być bardziej skomplikowana ze względu na problemy, które pojawiają się z wiekiem i utrudniają korzystanie ze standardowych skal mierzenia bólu u dorosłych. Problemy ze wzrokiem, słuchem, a czasami obniżona sprawność intelektualna, pogorszenie uwagi, zdolności myślenia, problemy z pamięcią sprawiają, że lekarz musi poświęcić więcej czasu na diagnozę takiego pacjenta. Diagnoza może być utrudniona przez strach, który towarzyszy bólowi. Seniorzy boją się, że silniejszy ból jest oznaką pogorszenia stanu zdrowia. Żyją też w strachu przed utratą sprawności. Nie chcą być dla nikogo ciężarem. Dlatego często ukrywają ból lub minimalizują jego znaczenie
Niektórzy podirytowani pacjenci są przekonani, że pielęgniarka powinna wiedzieć o tym, że ich boli i nie ma potrzeby jej o tym informować. Pytania o ból podnoszą poziom ich frustracji i tylko pogarszają samopoczucie. Dobrym pomysłem będzie wytłumaczyć spokojnie bliskiej osobie, że pytania tego typu są oznaką troski i chęci niesienia pomocy. Jest to ważne, ponieważ przy dokonywaniu diagnozy lekarz dąży do uzyskania jak największej liczby informacji na tematy, które mogą mieć jakiś związek z odczuwanym bólem. W związku z tym może zadawać dużo pytań, które będą męczące dla osoby starszej. Na początku lekarz będzie się też starał ustalić, na jakim poziomie poznawczym funkcjonuje osoba, którą diagnozuje. Następnie, dokonując diagnozy, będzie dążył do uzyskania informacji na temat bólu:
- jego lokalizacji,
- intensywności,
- czasu trwania,
- charakterystyki (np. ból piekący, kłujący),
- czynników wyzwalających (np. występowanie bólu brzucha po zjedzeniu smażonych potraw),
- trudności jakie powoduje (np. ból nogi wywołuje strach przed upadkiem i powoduje, że pacjent unika wychodzenia z domu).
PAMIĘTAJ! Warto wesprzeć w takim momencie bliską Ci osobę swoją obecnością.
Skala numeryczna
Narzędziem najczęściej stosowanym w celu diagnozy bólu występującego w danym momencie u ludzi starszych jest Skala numeryczna (NRS, ang. Numeric Pain Rating Scale). Zadaniem pacjenta jest wskazać, która cyfra spośród 10 umieszczonych na poziomej kresce najlepiej opisuje jego samopoczucie. Kreska podzielona jest na 10 równych odcinków, gdzie 0 oznacza brak bólu, a 10 najsilniejszy ból, jaki pacjent jest w stanie sobie wyobrazić.
Skala wzrokowo-analogowa
Innym popularnym narzędziem jest Skala wzrokowo-analogowa (ang. The Visual Analog Scale). Jest ona bardzo podobna do Skali numerycznej, z tym że linia nie jest podzielona na odcinki, zaznaczone są na niej jedynie 0 i 10 (analogicznie oznaczające brak bólu i najgorszy ból, jaki osoba jest sobie w stanie wyobrazić). Zadaniem osoby badanej jest własnoręczne zaznaczenie miejsca na prostej, które najlepiej oddaje natężenie bólu, jaki odczuwa.
Istnieje wiele różnych skal tego typu, które łączą elementy skali numerycznej i skali analogowo-wzrokowej. Takie narzędzia mogą jednak zostać użyte jedynie wtedy, gdy pacjent jest w stanie się z nami komunikować i nie ma poważnych deficytów poznawczych.
Poza opisanymi skalami niezawodna pozostaje obserwacja. Można ją stosować samodzielnie lub równolegle z powyższymi skalami. Dokonując jej, musisz pamiętać, że starsi ludzie często chcą ukryć ból, więc szukamy pewnych niezgodności. Twój bliski deklaruje, że nie odczuwa bólu w nodze, jednak kiedy próbuje wstać podtrzymuje się oparcia krzesła, a na jego twarzy pojawia się charakterystyczny grymas. Może to oznaczać, że właśnie stara się nie okazywać słabości, ale odczuwa ból. Jeśli dostrzegasz takie zachowania u bliskiej Ci osoby, spróbuj z nią o tym porozmawiać. W rozmowie staraj się podkreślać, że odczuwanie bólu jest naturalne, ale nie powinno być normą i można to leczyć. Nie bądź jednak nigdy natarczywy, ponieważ możesz jeszcze bardziej zniechęcić tę osobę do mówienia. Ponadto staraj się nie poddawać w wątpliwość jej słów, gdyż może ona stracić do Ciebie zaufanie. Wtedy stracisz również szansę na uzyskanie rzetelnych informacji z „pierwszej ręki”.
Do diagnozy bólu przewlekłego używa się zazwyczaj specjalnie stworzonych w tym celu kwestionariuszy. Mierzą one intensywność bólu i jej zmianę w czasie oraz wpływ bólu na życie codziennie. Zadaniem badanego jest również opisanie bólu. Przeprowadzając diagnozę u pacjenta w sędziwym wieku, trzeba przede wszystkim wziąć pod uwagę wszystkie choroby na które cierpi, a które mogą powodować ból. Lekarz może chcieć przebadać pacjenta w kierunku depresji i zaburzeń lękowych. Ważne jest też to, czy starsza osoba uważa, że ma kontrolę nad bólem i to od niej zależy, czy zostanie on zwalczony. Najlepszą metodą diagnozy jest użycie kilku narzędzi.
Najskuteczniejsza ocena bólu to taka, która łączy samoopis przy użyciu jednej ze skal/ kwestionariusza i obserwację. Jeśli wiadomości uzyskane za pomocą obu tych metod są ze sobą zgodne, to zdecydowanie zwiększa się prawdopodobieństwo trafności tych informacji.
Diagnoza bólu u cierpiących z powodu otępienia
Pacjenci niesprawni poznawczo, a zatem również pacjenci otępienni, mogą odczuwać ból w taki sam sposób, jak pacjenci nie cierpiący na demencję. Mogą oni jednak nie rozumieć, że to co odczuwają jest bólem. W tej kwestii są trochę podobni do dzieci. W przypadku diagnozy pacjentów otępiennych kluczowa jest obserwacja zachowania. Wskaźniki behawioralne pozwolą ocenić jakie jest prawdopodobieństwo, że pacjent cierpi. Obserwując bliską Ci chorą osobę zwróć szczególną uwagę na płacz, jęczenie, wzdychanie, sapanie i stękanie. Te, wydawane przez nią dźwięki, mogą być spowodowane przez ból. Niech Twojej uwadze nie umkną również zmiany w mimice twarzy, takie jak zaciśnięte zęby, szeroko otwarte oczy i zaciśnięte wargi. Zachowaj czujność, jeśli chora osoba podtrzymuje się mebli lub innych przedmiotów, kiedy stara się wykonać jakiś ruch. Osoba, która cierpi z powodu długotrwałego bólu może mieć problem z dłuższym utrzymaniem jednej pozycji lub też pocierać obolałe miejsce.
Jak leczyć ból u ludzi starszych?
Diagnoza bólu u starszych pacjentów stanowi duże wyzwanie. Gdy już uda się prawidłowo ustalić jego lokalizację i natężenie, należy niezwłocznie podjąć odpowiednie leczenie. Najważniejsze jest, aby w pierwszej kolejności leczyć ból ostry, czyli ten o konkretnym początku i stosunkowo krótkim, przewidywalnym czasie trwania. Może on przerodzić się z czasem w ból przewlekły, który jest znacznie trudniejszy do wyleczenia. Leczenie bólu przewlekłego opiera się na farmakoterapii i niefarmakologicznych metodach leczenia.
PAMIĘTAJ! Nieleczony ból może być tragiczny w skutkach. Zaburzenia poznawcze, depresja, zaburzenia snu, zaburzenia lękowe, wycofanie z życia społecznego to tylko niektóre z nich.
Farmakoterpia
Starsi ludzie nie są bardziej odporni na odczuwanie bólu czy też mniej wrażliwi. Mogą odczuwać ból w ten sam sposób, co ludzie sporo od nich młodsi. Mimo to, istnieje wiele powodów dla których podczas leczenia należy zachować większą ostrożność i częściej monitorować zmiany w samopoczuciu pacjenta. Żeby lepiej zrozumieć informacje zawarte w tym artykule, odsyłamy do artykułu o opioidowych środkach przeciwbólowych.
Wcześniej wspominaliśmy o tym, że ból ostry różni się od bólu przewlekłego na wielu płaszczyznach. Jedną z nich jest właśnie sposób leczenia. Ból ostry najczęściej jest wynikiem urazu lub operacji. Problemy pojawiają się zwłaszcza wtedy, gdy osoba starsza nie ma wystarczająco dużo siły fizycznej i psychicznej, aby walczyć z bólem ostrym. Może on z czasem zamienić się w ból przewlekły, bardziej wymagający i trudniejszy do leczenia. Ból przewlekły jest niezwykle dokuczliwy, przede wszystkim dlatego, że odbiera osobie cierpiącej niezależność. Brak niezależności i występowanie długotrwałego bólu przyczyniają się do spadku jakości życia.
Poziom natężenia bólu, za Międzynarodową Organizacją Zdrowia (WHO), dzielimy na łagodny, umiarkowany i poważny. W zależności od zdiagnozowanej intensywności pacjent dostanie inne środki przeciwbólowe. Ból łagodny leczony jest za pomocą analgetyków nieopioidowych (do takich środków należą powszechnie stosowane: ibuprofen, paracetamol czy aspiryna). Przy bólu umiarkowanym również można podawać te same leki, co przy bólu łagodnym. Jeśli jednak pacjent nie będzie odczuwał poprawy, lekarz może zdecydować o podaniu analgetyków opioidowych (np. kodeina, tramadol). Ból poważny może być złagodzony głównie dzięki podaniu silnych opioidów. W Polsce najczęściej jest to morfina. Istnieje wiele stereotypów związanym z zażywaniem morfiny, o czym możesz przeczytać w innym artykule poświęconym temu opioidowi.
PAMIĘTAJ! Osoby starsze czytają dużo prasy, gdzie można znaleźć wiele informacji na temat uzależnienia znanych osób. Upewnij osobę, która ma rozpocząć przyjmowanie morfiny, że u ludzi w jej wieku niezwykle rzadko występuje uzależnienie.
Przydatne w walce z bólem są środki wspomagające. Mogą być nimi antydepresanty lub leki przeciwpadaczkowe. Włączenie ich do farmakoterapii usprawnia działanie analgetyków.
Starsi ludzie, u których nie występują zaburzenia otępienne są w stanie sami decydować o tym, kiedy dostaną leki. Pacjentom z demencją, z którymi komunikacja jest utrudniona, leki przeciwbólowe należy podawać regularnie, w ustalonych odstępach czasowych. To ważne, ponieważ szacuje się, że pacjenci otępienni, chorujący na te same schorzenia co nieotępieni, dostają średnio mniej leków przeciwbólowych.
PAMIĘTAJ! Jeśli wiesz, że Twój bliski otrzymał silny lek przeciwbólowy, obserwuj jego zachowanie na wypadek wystąpienia działań niepożądanych.
Niektóre leki w połączeniu z innymi tracą swoje cenne właściwości, a nawet mogą być szkodliwe. Dlatego żadnych leków nie powinno się przyjmować bez poinformowania o tym lekarza.
PAMIĘTAJ! Jeśli chcesz uniknąć polifarmacji, upewnij się, że lekarz wie o wszystkich lekach, które przyjmujesz.
Niefarmakologiczne metody leczenia
Ból jest zjawiskiem wielowymiarowym. Atakuje nas nie tylko na poziomie fizycznym, ale też psychicznym, dlatego poza lekami często zaleca się włączenie do terapii niefarmakologicznych metod leczenia. Walka z bólem jest nie tylko wyzwaniem dla osoby cierpiącej, ale również dla jej rodziny i lekarza. Wszystkie te osoby powinny zaangażować się w proces leczenia. Lekarz musi mieć zaufanie do pacjenta i podać odpowiednie leki, pacjent musi chcieć je przyjmować, a zadaniem rodziny jest wspierać pacjenta. Na intensywność odczuwanego bólu ma wpływ nie tylko fizjologia organizmu, ale również sytuacja rodzinna i finansowa osoby chorej. Dlatego wsparcie najbliższych, zarówno emocjonalne, jak i finansowe, jest tak bardzo ważne. Wraz z wiekiem rośnie zainteresowanie ludzi niefarmakologicznymi metodami leczenia. Biorąc pod uwagę ogrom dolegliwości z którymi zmagają się starsi pacjenci, sama farmakoterapia często bywa po prostu niewystarczająca. Do niefarmakologicznych metod leczenia, które może nam zaproponować lekarz należą:
- edukacja,
- fizjoterapia,
- psychoterapia,
- grupy wsparcia,
- techniki relaksacyjne,
- masaż,
- przezskórna stymulacja nerwów,
- biofeedback,
- hipnoza.
My skupimy się na tych, które są najczęściej polecane ludziom w starszym wieku.
PAMIĘTAJ! Łączenie metod farmakologicznych z niefarmakologicznymi jest kluczowe dla procesu zdrowienia.
Edukacja
Edukacja być może sama w sobie nie posiada waloru leczącego, jednak jest bardzo ważna, o ile nie najważniejsza. Pacjenci cierpiący z powodu bólu przewlekłego muszą uświadomić sobie, że istotne dla ich stanu zdrowia jest stosowanie się do zaleceń lekarza. Edukacja pomoże im też zrozumieć, co może im dać leczenie. Jeśli pacjent pozna dobrze swoją chorobę, będzie znał przyczyny bólu i zrozumie w jaki sposób dany sposób leczenia może mu pomóc, zapewne nie będzie długo wahał się z podjęciem decyzji o leczeniu. Zapewnienie edukacji starszym ludziom jest tak istotne, ponieważ często nie mają oni możliwości z korzystania z ważnych źródeł wiedzy, jakim jest np. internet.
Fizjoterapia
Fizjoterapia jest niezwykle ważna, niestety wielu seniorów uważa, że nie odnosi oczekiwanych efektów. Faktycznie, może się tak zdarzyć, że fizjoterapia nie zmniejszy bólu o razu, a na jej efekty będzie trzeba czekać. Jej skuteczność polega jednak na czym innym. Ból często powoduje, że starsi ludzie rezygnują z coraz większej liczby aktywności. Fizjoterapia pomaga pozostać im w formie. Wzmacnia mięśnie (zwłaszcza ważne są tutaj mięśnie pleców), wspomaga utrzymywanie równowagi i prawidłowej postawy ciała. Początkowo może wydawać się, że sama fizjoterapia powoduje ból. Dzieje się tak najczęściej u osób, które nigdy wcześniej nie uprawiały żadnych sportów i mówiąc potocznie ich kości i stawy są po prostu „zastane”. Należy się wtedy uzbroić w cierpliwość, zacisnąć zęby i przeczekać najgorsze momenty. Na końcu czeka taką osobę nagroda – lepsze samopoczucie.
Coraz częściej proponuje się starszym ludziom aquaterapię, czyli fizjoterapię w ciepłej wodzie. Może się ona okazać dla nich lepsza, ponieważ podczas ćwiczeń w wodzie stawy nie są narażone na tak duży nacisk, jak podczas zwykłych ćwiczeń. Dlatego też aquaterapia jest szczególnie polecana dla osób cierpiących na artretyzm.
PAMIĘTAJ! Mimo, iż kręgarstwo utożsamiane jest z fizjoterapią, ten zawód może wykonywać każdy, niekoniecznie osoba posiadająca wiedzę medyczną.
Psychoterapia
Psychoterapia bólu jest zazwyczaj prowadzona w nurcie poznawczo-behawioralnym. Podstawowym założeniem, które przyświeca tej terapii jest to, że umysł, emocje i zachowania mogą wpływać na natężenie odczuwanego bólu. Podczas terapii początkowo osoba uczy się myśleć o bólu w ten sposób, aby zyskać nad nim jak największą kontrolę. Ta faza psychoterapii jest nazwana fazą edukacji. Kolejnym etapem jest już leczenie. Osoba poznaje konkretne strategie kontroli zachowań i myśli, które mogą potęgować ból. Następnie uczy się stosować je w codziennym życiu. Zatem, z jednej strony starsi ludzie po psychoterapii powinni zmienić sposób myślenia o bólu, zacząć postrzegać go jako coś, z czym są w stanie wygrać. Z drugiej strony powinni już wiedzieć jak go zwyciężyć i po prostu to zrobić. Wynikiem tego powinno być zdefiniowanie własnej osoby jako aktywnej i odnoszącej sukcesy oraz podniesienie samooceny. Psychoterapia pozwala również uporać się z innymi skutkami ubocznymi chorób przewlekłych, np. bezsennością.
Zmiana stylu życia
Do niefarmakologicznych metod leczenia bólu zaliczamy również zmianę stylu życia. Ból przy niektórych chorobach przewlekłych nasila się, ponieważ pacjent nie stosuje się do zaleceń lekarza związanych ze zmianą diety, rzuceniem palenia, utratą wagi. Przykładem może być osoba, która cierpi z powodów wrzodów żołądka, ale nie przestaje jeść ostrych potraw i pali jak smok. Takie przyzwyczajenia są bardzo trudne do porzucenia zwłaszcza dla osoby starszej. Będzie ona musiała włożyć wiele w wysiłku w ich zmianę, jednak bywa, że nie ma innego wyjścia i aby pozbyć się bólu pleców najpierw musi np.: schudnąć, a aby pozbyć się bólu brzucha – musi zrezygnować z posiłków doprawianych chili i pieprzem.
PAMIĘTAJ! Placebo może nie być odpowiednią alternatywą dla farmakoterapii. Stosując placebo nie leczymy bólu.